Koristeći mitske obrasce za dublje psihološko osvetljavanje duše savremenog čoveka, Džems Džojs u prividno hiperrealističkom stilu piše homerovsku paralelu za moderni svet. Sled događaja koji vodi u avanturu omogućuje pojedincu da proživi svoj život.
Ovozemaljsko vreme je u svojoj prolaznosti samo senka onog večnog i nepromenljivog, pa zato i svaki događaj nosi pečat te dublje odrednice koja se doseže u epifaniji kao doživljaju uzvišenog treutka u kome stvari otkrivaju duševnu suštinu svog postojanja. Osvetliti taj doživljaj isijavajuće suštine znači odgovoriti na izazov njegove umetničke transpozicije u odgovarajući estetski izraz. Za Džojsa je takvo značenje imao i njegov sudbonosni sastanak sa Norom, pa je i dan tog njihovog susreta izdvojen iz prolaznog vremenskog toka i pretvoren u romanesknu trajnost, dobio u „Uliksu“ svoju epifanijsku auru.
Umetnost epifanije označava, u stvari, okončanje jednog tragalačkog lutanja koje kao odiseja sadrži različita iskustva. Zato je i uspelo umetničko delo sinteza niza epifanijskih iskustava. U danu u kome se dešava celokupna radnja „Uliksa“, lutanje Leopolda Bluma lavirintom Dablina uslovljeno je egzistencijalnim i životnim suprotnostima uzvišenog i frivolnog, mitskog i svakodnevnog, svetog i profanog, duševnog i telesnog, koji se na jednom višem planu iskazuju kao međusobno komplementarni činioci božanskog jedinstva.
To jedinstvo je oličeno i poslednjom rečju kojom se završava Džosov roman. Reč „da“ koju izriče Moli Blum ima znatno veću semantičku težinu od svog uobičajenog i banalnog značenja, jer upućuje na božanski princip afirmacije života kojim se iskazuje uzvišenost samog postojanja. Zato njegovo prihvatanje kroz patnju i radost, bol i zadovoljstvo, znači približavanje samom arhetipskom središtu koje omogućuje naš životni preobražaj. Imajući u vidu važnost i značenje svih životnih realija, lutanja i sitne dogodovštine Džojsovih junaka u ambijentu urbanog svakodnevlja postaju nova mitska stvarnost.
Pojedini istraživači bili su skloni da relativizuju i potcene mitsku osnovu Džojsovog romana, smatrajući da autor kojim slučajem nije istakao u naslovu svog dela Odisejevo ima (Uliks) i da sam nije ukazao svojim prvim tumačenjima na paralele sa pebanjima u Homerovom epu, savremeni čitalac ne bi mogao da prepozna tu vezu. Međutim, upravo se u toj neprozirnosti mita i krije njegova prisutnost u životu savremenog čoveka koji nesvesno živi određene mitske obrasce.
Pokretanje zaustavljenog vremena
Obrazovan na klasičnoj tradiciji i eksplicitnim porukama prošlosti, čovek ne prepoznaje u svojoj trivijalnoj svakodnevnici one dublje duhovne konotacije. Taj tragični nesporazum sa duhovnom tradicijom uzidan je u temelje hrišćanstva, jer očekivan kao Car, i Mesija koji je došao nije prepoznat u liku Bogočoveka. To neprepoznavanje simboliše duhovnu naprslinu u čoveku savremene civilizacije. Zarobljen ispraznošću svojih fascinacija o onome što smatra važnim, on je sprečen da iza prividne ispraznosti uobičajenog života sagleda ono suštinsko. Očekujući uvek nešto više, značajnije i sjajnije, zaboravlja na značaj efemernog u kome je sakrivena suština uzvišenog.
Uzimajući mit kao dublju strukturnu odrednicu uobičajenog životnog događanja, Džojs će u Odiseju otkriti arhaičnu „mašinu za zaustavljanje vremena“. Ovaj obrazac je transponovan u roman kojim je autor zaustavio 16. jun 1904. godine da bi u koordinatama njegove vremenske totalnosti univerzalnost ljudskog iskustva. Zaustavljanje vremena i pomenutog dana značilo je njegovo pokretanje u jezičkoj ravni romana čiji je tekst organizovan kao mit novog duhovnog iskustva.
Jedan od bitnih aspekata tog iskustva iskazuje se u potrebi traganja za ocem i nasleđenim karakterom koji omogućuje otkrivanje sudbine. Mit o Odiseju koji se prepoznaje u životnom putu Džojsovih junaka u „Uliksu“ ukazuje da su elementi klasičnog mita delovi neprepoznatog scenarija savremenog čoveka čiji se život i odvija pod uticajem te slepe, neosvešćene sile koja ima značenje sudbine. Ukoliko je saznanje da je tradicionalni mit povezan sa životom današnjeg čoveka, onda se i pričom o Odiseju ukazuje na inherentni smisao ljudskog postojanja koji svaki pojedinac mora otkriti kao temelj svog autentičnog života.
Mitologija je zato dubinska duhovna vertikala i svojevrsna mapa dosadašnjeg iskustva za poznavanje našeg psihološkog sveta.
Džojsov monomit
Desakralizacija klasičnog mita učinila je neprozirnim njegovo prisustvo i prepoznatljivost u svakodnevnom, uobičajenom i banalnom. Međutim, poslednje oličenje prizora iz klasičnog mita odvija se upravo u centru savremenog velegrada koji je sličan mitskom lavirintu.
Koristeći mitske obrasce za dublje psihološko osvetljavanje duše savremenog čoveka, Džojs u prividno hiperrealističnom stilu i piše homerovsku paralelu za savremeni svet. Sled događaja koji vodi u avanturu omogućuje pojedincu da proživi svoj život prolazeći kroz životne krize iz jednog stadijuma u drugi. Sa tog stanovišta on je, u stvari, akter jedne velike univerzalne mitske priče koja se priča u svim vremenima i svim tradicijama.
Ta priča je, prema autoru „Uliksa“ monomit i govori o avanturi kao polazištu čovekovog životnog i duhovnog utemeljenja u neposrednom iskustvu čiji se ishod iskazuje njegovim preobražajem. Budući da se sva iskustva modernog čoveka mogu razumeti kao svojevrstan ritual inicijacija u duhovni život, avanture kroz koje on prolazi imaju dimenzije herojstva kojim se mitske priče i dovode u neposrednu vezu sa njegovim duhovnim i emocionalnim životom.
Za tog čoveka koji mit shvata i doživljava kao arhaičnu priču o bogovima, otkrivanje da živi u neprepoznatoj mitskoj realnosti predstavlja važnu egzistencijalnu činjenicu. Nesumnjivo je da je samo čitanje Džojsovog „Uliksa“ svojevrsni inicijacijski ritual koji shodno interesovanju otvara „vrata percepcije“ i otkriva mitske dimenzije u pojavnom i svakodnevnom životu. Izlišno je isticati da će posvećeni čitalac ovog romana nakon sklapanja njegovih korica doživeti kao najviši dar svoje novo duhovno rođenje.
Bojan Jovanović
Joyce’s Schema for Ulysses
| Title | Scene | Hour | Organ | Art | Colour | Symbol | Technic | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Telemachus | The Tower | 8 a.m. | Theology | White, gold | Heir | Narrative (young) | |
| 2 | Nestor | The School | 10 a.m. | History | Brown | Horse | Catechism (personal) | |
| 3 | Proteus | The Strand | 11 a.m. | Philology | Green | Tide | Monologue (male) | |
| 4 | Calypso | The House | 8 a.m. | Kidney | Economics | Orange | Nymph | Narrative (mature) |
| 5 | Lotus-eaters | The Bath | 10 a.m. | Genitals | Botany, Chemistry | Eucharist | Narcissism | |
| 6 | Hades | The Graveyard | 11 a.m. | Heart | Religion | White, black | Caretaker | Incubism |
| 7 | Aeolus | The Newspaper | 12 noon | Lungs | Rhetoric | Red | Editor | Enthymemic |
| 8 | Lestrygonians | The Lunch | 1 p.m. | Esophagus | Architecture | Constables | Peristaltic | |
| 9 | Scylla and Charybdis | The Library | 2 p.m. | Brain | Literature | Stratford, London | Dialectic | |
| 10 | Wandering Rocks | The Streets | 3 p.m. | Blood | Mechanics | Citizens | Labyrinth | |
| 11 | Sirens | The Concert Room | 4 p.m. | Ear | Music | Barmaids | Fuga per canonem | |
| 12 | Cyclops | The Tavern | 5 p.m. | Muscle | Politics | Fenian | Gigantism | |
| 13 | Nausicaa | The Rocks | 8 p.m. | Eye, Nose | Painting | Grey, blue | Virgin | Tumescence, detumescence |
| 14 | Oxen of the Sun | The Hospital | 10 p.m. | Womb | Medicine | White | Mothers | Embryonic development |
| 15 | Circe | The Brothel | 12 midnight | Locomotor Apparatus | Magic | Whore | Hallucination | |
| 16 | Eumaeus | The Shelter | 1 a.m. | Nerves | Navigation | Sailors | Narrative (old) | |
| 17 | Ithaca | The House | 2 a.m. | Skeleton | Science | Comets | Catechism (impersonal) | |
| 18 | Penelope | The Bed | Flesh | Earth | Monologue (female) |
Crne linije = Bloom; Crvene linije = Dignam’s funeral procession; Bele linije = Wandering Rocks; Beli brojevi = Wandering Rocks subsections
Objasnjenje:
B&W tacka: O’Connell Circle at Glasnevin (Hades)
Narandzasta tacka: 7 Eccles (Calypso, Ithaca, Penelope)
Zelena tackat: Barney Kiernan’s (Cyclops)
Koralne boje tacka: Ormond Hotel (Sirens)
Crvena tacka: Freeman’s Journal (Eolus)
Crna tacka: Cabman’s shelter (Eumeus)
Ljubicasta tackat: Bella Cohen’s (Circe)
Krvavo crvena tackat: Davy Byrne’s (Lestrygonians)
B&W tacka: National Library (Scylla & Carybdis)
Bela tackat: Holles Street Maternity Hospital (Oxen of the Sun)
Plavo-zelenkasta tacka: Sandymount Strand (Proteus)
Plavkasto-siva tacka: Sandymount Strand (Nausikaa)
Bela & zlatna tacka: Martello Tower (Telemachus)
Braon tacka: Deasy’s school (Nestor)
Dzojsova skica, Bloom
Ovu mapu Dablina, radi boljeg snalazenja i razumevanja knjige, nactao je NabokovPoznato je da je Nabokov obozavao Dzojsovog Uliksa i da je sa osobitim uzivanjem drzao predavanja studentima.
